Julie Steendam woont sinds eind januari in Cuba met haar vriend, en schrijft over hoe het land stap voor stap haar hele economie aanpast in het teken van de strijd tegen dit vervloekte virus.
Het coronavirus weelt tierig in een gastheer gekenmerkt door sociale ongelijkheid, zwakke publieke diensten en politieke instabiliteit. Zo tekent zich in sommige landen van het Latijns-Amerikaanse continent een zware huminataire ramp af. In Ecuador zouden de lijken zich opstapelen in de straten, en Twitter moest president Bolsonaro censureren omdat hij schreef dat de Braziliaanse bevolking alle maatregelen gerust aan hun laars mochten lappen.
Er zijn uitzonderingen in dit wereldeel, en er wordt dan ook door lovers en haters aandachtig gekeken naar hoe Cuba het doet. Deze eilandengroep in de Caraïben heeft bovenstaande drie elementen niet, en predikt sinds haar socialistische revolutie in 1959 om haar rijkdommen in te zetten voor het welzijn van de bevolking. Bovendien kampt het ook al bijna evenlang met een zware economische blokkade van haar zeer onaangename buur de Verenigde Staten.
Na de eerste besmetting een kleine maand geleden, zijn er in Cuba 515 gevallen van Corona vastgesteld, 15 mensen gestorven en 28 mensen genezen (situatie op 9 april). Het Caraïbische land houdt haar adem in. De cruve gaat elke week steiler.
Sinds drie weken zijn we gedwongen om de evoluties vanuit ons appartement te volgen. In dit artikel een korte chronologie, en enkele tussentijdse besluiten.
De voorbereidingTot enkele weken geleden gaven we onszelf schouderklopjes: we hadden het uitstekende moment gekozen om enkele maanden op een relatief geïsoleerd eiland door te brengen. Ha! Cuba had nog geen besmettingen, en was terecht trots een medicijn tegen de ergste lasten van Corona aan China te leveren. (Interferon alfa 2b wordt intussen aan meer dan 40 landen geleverd.)De overheid nam de dreiging serieus, en ontwikkelde een rampenplan nog voor het zover was.
Lokale gezondheidsdirecties pasten het preventie- en opleidingsplan voor werknemers in het transport, de douane en bij immigratie aan aan hun context. Mensen die verhuren aan toeristen kregen richtlijnen, en de wijkdokters deden extra huisbezoeken.
Foto: Julie SteendamEen fabriek voor dokterskledij naaide sinds begin maart enkel nog aangepaste mondmaskers, en het Tropisch Instituut zette in verschillende provincies extra bedden klaar. Militaire ziekenhuizen transformeerden in quarantainezalen. En dan bevestigde datzelfde Instituut op 12 maart het onvermijdelijke: er waren 3 Italiaanse toeristen met Covid-19 op het Cubaanse grondgebied. De veilige isolatie was gebroken.
Dagelijkse huisbezoeken na de eerste besmettingenDe maatregelen werden sindsdien versterkt en het gezondheidspersoneel begon aan haar overuren. De taxichauffeur die de Italianen vervoerde, ging in quarantaine. De man die zijn taxi kuiste, ook. De overheid lanceerde een app die de laatste updates en wetenschappelijke informatie over het virus deelt, en het publieke telecombedrijf stuurt via SMS beschermingstips.
In een klein dorpje in de westelijke provincie Pinar del Rio kwamen we twee geneeskundestudenten tegen. Zij gaan van deur tot deur om na te gaan wie symptomen heeft. Met dit systeem dat ‘pesquisa’ heet, worden dagelijks (!) meer dan 8 miljoen Cubanen gecontroleerd, ofwel bijna driekwart van de bevolking. Indien iemand symptomen vertoont, wordt de huisarts erbij gehaald. Hij of zij beslist of de persoon in quarantaine moet.
Toerisme lockdownNa de eerste besmettingen ging het snel. Na een week stond het aantal ‘casos’ op 35 – allen opgelopen in het buitenland. De overheid nam geen risico’s, en kondigde op 17 maart aan dat alle toeristen, in zoverre het kon, binnen de 72 uur het land moesten verlaten.
Vanaf dinsdag, 21 maart, mogen ze niet meer uit hun hotel, en sinds 24 maart mogen er helemaal geen ‘extranjeros’ meer binnen. Cubanen die in het buitenland verbleven en dit wensten, werden massaal gerepatrieerd. Iedereen die binnenkomt, gaat twee weken in quarantaine. Casa particulares, taxidiensten, restaurants … doen tot eind april de boeken toe. Alle culturele activiteiten zijn afgelast en de scholen gingen dicht.
Een nieuwe economieOm zes uur stipt ‘s avonds horen we vanop ons balkon het welgekende deuntje van het radio- en televisieprogramma ‘Mesa Redonda‘. Tijdens deze informatieve talkshow vertelt de president himself, of de ministers van Volksgezondheid, Werkgelegenheid of Landbouw over de nieuwste updates en economische maatregelen. Naast de zorg om ziek te worden, is het natuurlijk tandenbijten voor wie zijn inkomen verloren ziet gaan.
Een wet uit 2014 bepaalt dat ambtenaren die hun job verliezen door natuurlijke, technologische of gezondheidsgerelateerde rampen, de eerste maand een volledig salaris krijgen, en de volgende maanden 60 procent van hun loon. Wie niet voor de overheid werkt, zoals delen van de toerismesector en de landbouw- en taxicoöperatieven, krijgt nu een belastingsvermindering en een versoepeling van productiequota.
Een andere belangrijke maatregel om mensen te blijven voorzien in hun basisnoden, is de uitbreiding van het rantsoensysteem. Sinds de jaren negentig heeft elke Cubaanse burger recht op een vaste quota aan relatief schaarse basisproducten zoals rijst, bonen, eieren, elektriciteit en gas.
Vorige week kondigde de overheid aan dat hygiënische producten zoals zeep en wasmiddel nu ook opgenomen zijn in dit systeem van ‘libretas‘. Je moet weten dat je tot vorige maand vaak urenlang moest aanschuiven om deze zaken te kunnen kopen, een gevolg van de verstrenging van de blokkade van de Verenigde Staten. Een geluk bij een ongeluk is dat door het wegvallen van het toerisme alle hotelzeepjes en -shampoos nu ook herverdeeld kunnen worden. De overheid maakte een plan om alles te inventariseren. Hetzelfde gebeurt met het voedsel dat bedoeld was voor schoolmaaltijden. In de namiddag volgen educatieve lesprogramma’s elkaar op op het educatieve kanaal van de publieke omroep: leerkrachten verwijzen in korte PowerPoints naar de lesboeken, en geven opdrachtjes mee.
Uitdagingen en kansenMijn indruk is dat het land enorm snel tot stevige actie is overgegaan. Dit is geen verrassing voor wie het land wat kent. Dit zijn de vijf factoren die volgens mij ervoor zullen zorgen dat de Cubaanse bevolking geen zware verliezen zal lijden, en de vier pijnpunten die deze periode op lange termijn toch wel eens heel moeilijk zou kunnen maken:Sterke puntenGeografische ligging: uiteraard, Cuba is een eiland, wat territorial distancing al een pak gemakkelijker maakt. Het land had hierdoor extra tijd om voorbereidingen te treffen, en had genoeg voorbeeld aan de rest van de wereld om dit virus niet te onderschatten.
Het Cubaanse gezondheidssysteem is door vriend en vijand erkend als een inspirerend voorbeeld van hoe met weinig middelen indrukwekkende resultaten te behalen. De sleutels hier zijn preventie, vertrouwen en toegankelijkheid, ondersteund door een verrassend doeltreffende biotechnologische industrie. In Cuba zijn er relatief meer gezondheidswerkers dan in België, en consultaties en opnames zijn gratis. De basis van het systeem zijn de familiedokters die tot in elke uithoek van het land hun buren van nabij opvolgen. Zo moet iedereen minstens één keer per jaar op algemene controle. Tijdens epidemiëen worden risicopatiënten dagelijks bezocht. Er is veel vertrouwen in het gezondheidssysteem waardoor mensen niet aarzelen om naar hun wijkgezondheidscentrum te gaan.*Cuba heeft ervaring met goed georganiseerde rampenplannen die op korte tijd de hele bevolking in beweging kan brengen. Net als bij orkanen spelen politieke massaorganisaties zoals de Federatie van Cubaanse Vrouwen en jeugdbewegingen nu een cruciale rol bij het opsporen van kwetsbare zones en het verspreiden van correcte info.
Communicatie: In Cuba zijn er geen politici die wetenschappers tegenspreken, en omgekeerd. Alle traditionele en moderne kanalen worden ingezet om de bevolking correct te informeren: van tweedagelijkse persconferenties, tot sms’jes, huisbezoeken, een gloednieuwe app en patrouilles met geluidsversterkers op de starten.
Snelle reactiecapaciteit om economie aan te passen: gezien de overheid de controle over grote delen van de economie en industrie behoudt, kunnen productie en diensten snel aangepast worden aan nieuwe richtlijnen. Zo zien we na drie weken al een enorme flexibiliteit in het licht van belastingen op de particuliere sector, telefoontarieven, administratieve procedures, de landbouw, en zelfs kerken die hun Paasdiensten via televisie mogen uitzenden.
Uitdagingen op de korte en middellange termijnDe aanpak van de epidemie is de eerste grote test voor President Miguel Diaz-Canel Bermudez, die nog ‘maar’ sinds twee jaar aan het hoofd van het land staat. Hoewel hij veel legitimiteit geniet, heeft hij nog niet dezelfde geloofwaardigheid opgebouwd als de voorgaande Castro’s. Er is al enkele maanden een groot tekort aan hygiënische producten en medicamenten. Dit is het gevolg van de verstrengde blokkade die de overheid aanzette tot prioriteitenstelling. Dit maakt preventie moeilijker. Zelfs met het aangepaste rantsoensysteem, is de voorraad waarschijnlijk onvoldoende. We zien wel alternatieven opduiken: zo wordt een recept verspreid om zelf een ontsmettende chlooroplossing te maken. Deze staan klaar aan elke winkel in plastic frisdrankflessen.
Woonsituatie: zoals in vele landen met een warm klimaat, zijn de huizen niet gemaakt om #binnenteblijven. Cubaanse families bestaan vaak uit drie generaties, en de huizen zijn soms opgedeeld om verschillende mensen onderdak te bieden.
Relatieve afhankelijkheid van het toerisme: wetende dat het toerisme één van de belangrijkste bronnen van inkomsten is voor dit land dat al bijna zestig jaar economisch wordt gewurgd door de Verenigde Staten, dwingt de moeilijke keuze om minstens een maand lang geen toeristen toe te laten, respect af. Iemand zei ons dat Cuba hier klaar voor is. Het land zit al meer dan 60 jaar in een soort van “vrede in oorlogstijd” en weet dat het spierballengerol van de Verenigde Staten zich ooit militair zou kunnen vertalen. Ook dan zou het toerisme stoppen. Nu gebeurt dit gelukkig op een geweldloze manier. Maar het zal er zeker stevig tegenaan gaan, vooral voor zij die niet voor de overheid werken.
Aftellen tot … Ik merk dat de bevolking zich in de eerste plaats zorgen maakt om het virus. We merken dat men op straat graag wat afstand van ons houdt. Dat is normaal, en het gebeurt steeds op een respectvolle manier. En dan nog een kleine nood: je zou haast poëtisch worden van het gevoel van internationale verbondenheid dat er is. Ook hier applaudisseren we om negen uur voluit voor alle gezondheidswerkers, wereldwijd.
Maar alle romantiek ten spijt, is Cuba zeker één van de landen die nog voor de zwaarste piek staat, om nog niet te denken aan de impact op de economie op lange termijn. Op sociale media en elke tv-zender wordt ook gesmeekt #quedateencasa, oftewel: #blijfinuwkot.