Op het vlak van vrouwenrechten hadden de socialistische landen uit het verleden een vrij goede naam. Maar wat als in de maatschappij een diepgeworteld machismo aanwezig is, zoals in Cuba. Maakt feminisme dan een kans?
Vrouwen aan de machtLaten we beginnen met de politieke macht. Op zondag 3 februari waren er op het eiland parlementsverkiezingen. De vrouwen boekten er een niet onaardig resultaat: ze behaalden 48% van de zitjes in het parlement. Deze score werd behaald zonder verplichte quota of ritssystemen voor de kandidatenlijsten.
De Interparlementaire Unie (een onafhankelijk internationaal orgaan met waarnemersstatus in de VN) gaf al vóór deze verkiezingen te kennen dat Cuba en Nicaragua de enige Latijns-Amerikaanse landen zijn in de wereld top 10 m.b.t. vrouwelijke participatie in het nationale parlement. Abdelwahad Radi, voorzitter van de IPU onderstreepte dat Cuba op de derde plaats staat van deze wereldranking, enkel Rwanda en Andorra doen beter.
Een belangrijke verwezenlijking van de Cubaanse revolutie is het hoge onderwijsniveau. Ter vergelijking, in verhouding telt Cuba anderhalve keer zoveel universitairen als België. Dit hoog onderwijsniveau heeft geleid tot een hoog percentage vrouwen in leidinggevende bestuursfuncties. Binnen de organen van de Poder Popular, het Cubaanse democratische systeem, bekleden de vrouwen 45% van de provinciale bestuursorganen, 37% op gemeentelijk vlak en dus sinds zondag 3 februari 48 % van de parlementszetels in het nationale parlement. Wereldwijd bezetten vrouwen gemiddeld slechts 19,5% van de parlementszetels. FMC: Beslissende kracht van de revolutieFMC: Cubaanse VrouwenorganisatieSinds de overwinning van de Revolutie in januari 1959 hebben de Cubaanse vrouwen een evenwaardige rol opgeëist bij het uitbouwen van het socialisme in Cuba. Zowel tijdens de strijd in het begin als bij de veranderingen en beslissingen later hebben ze een belangrijke rol gespeeld. Op 23 augustus 1960 werd de Federatie van de Cubaanse Vrouwen (FMC) opgericht met als doel politieke programma’s te ontwikkelen voor de volledige gelijkheid van de vrouw en dit op alle gebied en op elk niveau. Op dit ogenblik telt de Federatie meer dan 4 miljoen leden.
Bijna de helft van de Cubaanse bevolking bestaat uit vrouwen. Bij de universitairen telt men 65% vrouwen, bij de arbeiders 46%, bij het technisch personeel 66%, bij de wetenschappelijke onderzoekers 48% en bij de internationale solidariteitsmissies 52%. Dit was mogelijk dankzij de politieke beslissingen om de culturele, ideologische, psychologische, economische en sociale barrières te overwinnen, die de vrouwen in een ondergeschikte en marginale rol plaatsten.
Het FMC beperkt zich trouwens niet tot gelijke kansen voor vrouwen. Ook holebis en transgenders worden sinds het laatste decennium betrokken bij die strijd. De internationaal bekende figuur Mariela Castro vormt slechts het gezicht van een breed gedragen beweging die in de wereld en zeker in Latijns-Amerika de speerpunt is van deze emancipatiestrijdSociale zekerheid en vrouwenemancipatieDe gratis gezondheidsdienst voor alle Cubanen omvat specifieke programma’s voor vrouwen, zodat ze op seksueel vlak volledig vrij kunnen beslissen over hun lichaam. Het gevolg is dat vrouwen in alle beroepen en op alle niveaus vertegenwoordigd zijn.
Een ander aspect dat bijdraagt tot het welzijn van de Cubaanse vrouw is het Cubaanse sociale zekerheidsstelsel dat onder andere het bevallingsverlof en de pensioenen regelt. Vrouwen hebben in Cuba recht op 12 maand bevallingsverlof waarbij 100% salaris gegarandeerd blijft tijdens 1,5 maand vóór en tot 3 maanden na de bevalling. Dit bevallingsverlof kan een volledig jaar worden verlengd met behoud van 60% loon. Mannen kunnen tot negen maanden bevallingsverlof krijgen, maar dan wel zonder uitkering. De pensioengerechtigde leeftijd van een vrouw op dit moment in Cuba is 57 jaar, maar deze leeftijd wordt omwille van de vergrijzing in 2015 opgetrokken tot 60 jaar.
Dit gunstige sociale zekerheids- en gezondheidssysteem verklaart waarom je zovele oudere Cubaanse vrouwen in het straatbeeld ziet. Een Cubaanse vrouw wordt gemiddeld 80,5 jaar oud. Daarmee scoren ze even hoog als de VS en zitten ze in het koppeloton van de rijke landen.
Uiteraard komen huishoudelijke en familiale taken ook in Cuba nog heel vaak op vrouwelijke schouders terecht. Maar Cuba kent helemaal niet de sociale uitsluiting van de vrouw die in vele andere ontwikkelingslanden wel een realiteit is. Sinds 1975 is de Cubaanse Familiecode van kracht. Het is een code die de gelijke rechten en plichten van man en vrouw bekrachtigt op het vlak van gezinsverantwoordelijkheden en de opvoeding van de kinderen. Ze werd op duizenden volksvergaderingen besproken, ook met mannen, voor ze werd aangenomen.
In dit verband is het ook nuttig te vermelden dat de werking van de FMC rond het doorbreken van traditionele rollenpatronen gericht is op het hele gezin, met speciale aandacht voor de opvoeding van de zonen.
Toegang tot onderwijs en arbeidOok het onderwijs in Cuba is volledig gratis. Dit is een erfenis van ’s lands intellectuele held José Martí (1853-1895), die onder het motto “kennis maakt vrij” (ser culto para ser libre), streefde voor de toegang tot (hoger) onderwijs voor elke Cubaan, ongeacht zijn sociale achtergrond.
Sinds de jaren ’60 is er, kwam er onder impuls van de FMC, een proces op gang om ook vrouwen op te leiden, zowel in de stad als op het platteland. Huisvrouwen en prostituees werden zo uit hun isolement gehaald en geïntegreerd in de maatschappij. De FMC maakt er continu werk van om vrouwen te stimuleren om ook technische en wetenschappelijke opleidingen te volgen en niet enkel opleidingen gericht op de dienstensector. In de wijken stellen we inderdaad vast dat het meestal vrouwen zijn die cafetaria en paladares (particuliere eethuizen) uitbaten.
Het onderwijssysteem en de activiteiten van de FMC boeken resultaat: daar waar in vele andere Latijns-Amerikaanse landen de vrouw vooral in de informele sector actief is, is in Cuba 66% van de beroeps- en technische hoger opgeleiden een vrouw, in de onderwijssector is dat 72% (ook in technische en wetenschappelijke richtingen), in de gezondheidssector 67%, in de medisch en farmaceutische sector 60% en in wetenschappelijke onderzoekscentra 50%. Ook betaalt Cuba gelijk loon voor gelijk werk tussen man en vrouw!
Een ‘Commissie voor het Werk’ ijvert voor gelijke aanwervingkansen tussen man en vrouw. Van discriminatie op dit vlak is volgens onze gesprekspartners geen sprake.
ZelfbewustzijnEen van de aandachtspunten in de werking van de FMC is de promotie van het toegenomen bewustzijn van vrouwen op alle niveaus. De vrouwenorganisatie richtte onder andere verschillende vrouwendepartementen op aan de universiteiten en opende “oriëntatiehuizen” (casas de oriëntación) voor vrouwen en gezinnen in de wijken.
Er zijn meer dan 175 van dergelijke huizen verspreid over de gemeentes en meer dan 4000 mensen (dokters, psychologen, sociologen, rechters, pedagogen,…) zijn er werkzaam. Op vrijwillige en onbezoldigde basis verzorgen zij consultaties en pedagogische activiteiten in de woonwijken.
Feminisme nog niet overbodigHoewel de participatie van de vrouwen op economisch, politiek, sociaal en cultureel vlak als een van de grote verwezenlijkingen van de Cubaanse Revolutie geldt, moeten er nog veel vooroordelen en stereotypen uit de patriarchale cultuur bestreden worden. Het machisme zit blijkbaar diepgeworteld en krijg je er niet gemakkelijk uit.
Zowel op school, in de media, als in de plaatselijke federaties wordt er gewerkt aan een mentaliteitsverandering om de cultuur van gelijkheid te bevorderen. Onze Cubaanse gesprekspartners bevestigen unaniem de positieve evolutie van de gezinsrollen die sinds de revolutie heeft plaatsgevonden in een Cubaans gezin, maar geven ook toe dat nog verdere acties en campagnes wenselijk zijn.
In het doorbreken van het traditionele rollenpatroon binnen het gezin spelen de media een cruciale rol. Ook hier is een positieve evolutie merkbaar sinds een nationale televisiecampagne rond de gelijkheid tussen beide seksen en de verbetering van de positie van de vrouw.
Dankzij televisieprogramma’s als de educatieve soap ‘Cuando una mujer…’ (Wanneer een vrouw…) wordt op uitgebreide wijze aandacht geschonken aan een patroondoorbrekende rol van de vrouw in het gezin en op de arbeidsmarkt. Vrouwen krijgen er grotere en invloedrijkere rollen toebedeeld in dagdagelijkse situaties. Een ander voorbeeld is het programma ‘Para la vida’ (Voor het leven, gepromoot door het ministerie van onderwijs en gesteund de Unesco) waar genderthema’s aan bod komen.
De Cubaanse Revolutie bracht grote structurele veranderingen binnen de samenleving teweeg. De patriarchale familieschema’s (man als kostwinner, vrouw als thuisblijvende moeder) werden doorbroken, genderdiscriminatie werd afgeschaft en op het vlak van opleiding, tewerkstelling, machtsdeelname, enz. werden grote stappen vooruit gezet.
Er is dus heel wat verwezenlijkt, maar is er ook nog een hele weg af te leggen. Eeuwenlang verankerde opvattingen en gedragingen zijn uiterst taai en vragen veel strijd en tijd.
De ontwikkelingen van het genderthema op Cuba, en andere sociale thema’s worden op Cubanismo regelmatig opgevolgd. Dit artikel is de neerslag van een studiereis door Cuba in de zomer van 2012, georganiseerd door Initiatief Cuba Socialista.